De toekomst van de 4 mei-herdenking als de getuigen er niet meer zijn

Auteur: Jesse Walter

Het is twee minuten stil op het Ter Pelkwijkpark in Zwolle. Alleen het getjilp van verschillende vogels is te horen. In de verte klinken nog kerkklokken. In het publiek en naast de burgemeester zijn veel jonge gezichten te zien, maar veteranen van de Tweede Wereldoorlog zijn ver te zoeken. De twee minuten zijn voorbij en burgemeester Peter Snijders roept op tot eenheid: ‘’We mogen dankbaar zijn voor de vrijheid die ons gegeven werd.’’

Steeds minder getuigen van de Tweede Wereldoorlog zijn nog bij de herdenking op 4 mei. Tot een paar jaar geleden werd op 4 mei alleen gedacht aan de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog. Inmiddels wordt er op de Dam ook kransen gelegd voor slachtoffers van andere conflicten, zoals de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Nu al worden er steeds meer slachtoffers van andere conflicten herdacht en uit een recent onderzoekt blijkt dat 59 procent van de Nederlanders dit ook wil. Langzaam maar zeker is de herdenking aan het veranderen, en dat heeft deels te maken met het verdwijnen van de generatie die de Tweede Wereldoorlog zelf meemaakte. ‘’De herinneringen blijven bestaan.’’

Herdenking op 4 mei wordt breder

De 4 mei-herdenking wordt de laatste jaren stap voor stap uitgebreid. Woordvoerder Leonie Durlinger van het Nationaal Comité 4 en 5 mei legt uit dat dat een bewuste keuze is: ‘’Het memorandum is een tekst die heel nauw leest. Je moet daar precies uit kunnen halen wie we herdenken.” Het memorandum is de officiële tekst over wie wordt herdacht tijdens de Nationale Herdenking. Er wordt dus bewust nagedacht over wat wel en niet wordt herdacht.

Sinds een aantal jaren worden ook slachtoffers van de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog in het memorandum genoemd. Volgens Durlinger valt dat binnen de lijn van de herdenking: ‘’Als je het hebt over Nederlandse slachtoffers, dan horen daar de slachtoffers van de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog ook bij. Zij vielen op dat moment nog binnen de Nederlandse bevolking.’’ Dit is een belangrijke verschuiving: waar de 4 mei-herdenking eerst alleen op de Tweede Wereldoorlog gericht was, krijgen andere conflicten nu ook een plek.

Die verbreding is volgens haar ook deels te verklaren uit het verdwijnen van de generatie die de oorlog bewust meemaakte.

Herdenken blijft belangrijk

Volgens historicus Frank van Vree betekent het verdwijnen van ooggetuigen niet dat de herdenking aan betekenis verliest. “Herdenken is niet afhankelijk van de aanwezigheid van ooggetuigen,” zegt hij. “Maar van de betekenis die mensen aan die geschiedenis toekennen: politiek, sociaal en emotioneel.”

Van Vree legt uit dat veel Nederlanders een band hebben met de Tweede Wereldoorlog hebben via familieverhalen. ‘’Dat komt door wat ‘sociale herinneringen’ worden genoemd: miljoenen Nederlanders zijn via de verhalen van ouders, grootouders of dorpsgenoten emotioneel verbonden met de oorlog.’’ Die sociale herinneringen vormen de echte basis voor een herinnering. En die verdwijnen niet zomaar met de laatste ooggetuige.

Verhalen zullen volgens Van Vree dus blijven bestaan, waardoor er een kleine kans is dat de herdenking van de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog weggaat.

De blik van jongeren

Op een gegeven moment gaan jongeren de toekomst van de herdenking overnemen, zeker als de laatste getuigen van de Tweede Wereldoorlog er niet meer zijn. Een voorbeeld hiervan is Amara Gabriëla van der Elst. Zij hield in 2021 een voordracht op de Dam, als onderdeel van een initiatief om de herdenking voor jongeren betekenisvoller te maken.

‘’Ik probeerde met mijn voordracht een ander perspectief naar voren te brengen: het koloniale perspectief,” vertelt ze. “Het is heel belangrijk dat we ook koloniale oorlogen herdenken. Het waren wereldoorlogen, niet alleen lokale Europese oorlogen.’’

Volgens haar helpt het jongeren om in gesprek te gaan met mensen die een oorlog hebben meegemaakt. “Eén gesprek kan zoveel perspectief bieden. Het haalt het abstracte van oorlog weg. Het gaat niet meer over miljoenen mensen, maar je komt op een persoonlijk vlak.” Ze ziet dat herdenken ook kan evolueren, zolang het menselijk blijft.

De komende jaren zal tijdens 4 mei de Tweede Wereldoorlog dus wel worden blijven herdacht, maar zal er ook meer aandacht voor andere conflicten komen. Ook zal de boodschap naar buiten veranderen om meer aansluiting met de jeugd te krijgen. De verwachting van Frank van Vree wordt gedeeld door Amara: ‘’Ik maak me geen zorgen dat de verhalen op zijn. Ik hoop dat we elkaar kunnen stimuleren om die herinnering nog levend te houden. Dat we kunnen beseffen van: oh ja, dat is echt gebeurd.’’