De onafhankelijkheidsstrijd tussen Catalonië en Spanje: haalbaar of een droom tegen beter weten in?

Bij een bezoek aan Barcelona kijken vakantiegangers waarschijnlijk als eerste uit naar het mooie weer, de Ramblas of de zee voor een verfrissende duik. Maar in die zee kunnen er ook hevige stormen ontstaan waardoor er golven tegen de rotsen beuken. Deze stormen ontstaan echter niet altijd door het klimaat. In 2017 waren rookbommen, wapenstokken en oproerschilden met de tekst ‘Policia Mossos Esquadra’ waarneembaar in het o zo mooie Barcelona. Straten die normaal wemelen van toeristen waren in die tijd overgenomen door radicale en luidruchtige demonstranten. Er ontstonden snel grote protestmarsen die soms ook heel erg uit de hand konden lopen. Maar hoe een ruige zee weer tot rust kan komen, kwam de wereldstad Barcelona er ook weer langzamerhand bovenop. Dit betekent alleen niet dat in 2017 de onafhankelijkheidsstrijd ten einde kwam. De onafhankelijkheidsstrijd tussen Catalonië en Spanje is misschien niet meer zo radicaal als in 2017, maar zeker ook in 2024 zijn er nog genoeg inwoners te vinden die maar al te graag hun verhaal kwijt willen over hun onafhankelijkheidsdroom. Maar wat is nou eigenlijk na al die jaren de drijfveer van deze voorstanders en ligt er opnieuw gevaar op de loer?

Iedere voorstanders zal verschillende motieven hebben om zich in te zetten voor de onafhankelijkheid van Catalonië. De echte Catalanen zouden dat bijvoorbeeld doen zodat de Catalaanse taal en cultuur zal blijven voortbestaan. De voorstanders zien het al helemaal voor zich: na al die jaren onderdrukt te zijn weer kunnen ademen. Maar is dat wel zo? In Catalonië is er namelijk voor een langere tijd sprake van migratiegolven, net zoals in Nederland. Het blijft een controversieel onderwerp, maar migratie kan ook roet in het eten gooien. Migranten komen van alle windstreken en nemen hun culturen mee. Het is altijd de vraag of deze migranten zich zullen integreren in de samenleving of zullen afdrijven op hun eigen eiland.

Uit onderzoek van TBS Education-Barcelona blijkt dat Spanje gemiddeld meer dan 400.000 internationale migranten per jaar ontvangt. In Catalonië vormen de immigranten nu 16,5% van de totale bevolking (circa 8 miljoen inwoners). Dat percentage is zelfs meer dan in Nederland. Hier vormen de migranten 15,7% van de totale bevolking (circa 18 miljoen inwoners). In verhouding lijkt het aantal immigranten dichtbij elkaar te liggen, maar Nederland beschikt over 2,83 miljoen immigranten en Catalonië over 1,32 miljoen immigranten door het grotere bevolkingsaantal van Nederland.

Om duidelijkheid te geven aan dit immigratievraagstuk is het eerst nodig om de motieven te weten van de voorstanders. Om de authentieke Catalanen op te zoeken, is het handig om een plaats buiten Barcelona op te zoeken, aangezien Barcelona een mengelmoes is van allerlei etniciteiten en culturen. Na een treinreis van een ander halfuur arriveert de oranje RENFE-trein in Tarragona. Dit middeleeuwse plaatsje ligt net zoals Barcelona langs de kust op ongeveer 82 km afstand. Het woordje middeleeuws zegt het al: het is een stad met een rijke geschiedenis. Eén van de populairste locaties van deze stad is misschien wel het Amfitheater van Tarraco waar een gepassioneerde Catalaan staat te wachten. Manel Garcia, een voorstander van de Catalaanse onafhankelijk, valt al gelijk op door zijn FC Barcelona shirt. Daarnaast bestaat zijn Engelse woordenschat vooral uit de woorden “hi” en “How are you?”. Manel kan misschien gebrekkig Engels, maar hij vertelt met veel enthousiasme over de vele verhalen en inzichten die hij in petto heeft als het gaat om de onafhankelijkheidskwestie tussen Catalonië en Spanje.

Culturele identiteit

Ten eerste zijn Catalanen al jaren bezig om hun cultuur en taal levend te houden. Zelfs met vele tegenslagen, zoals oorlogen en bezettingen. De redenen voor Catalonië om zich onafhankelijk te verklaren zijn in eerste instantie dus cultureel. “Wij hebben een andere taal en dat is ouder dan de Spaanse taal. Francisco Franco die van 1939 tot 1975 heerste over Spanje, verbood alles wat met de Catalaanse taal en cultuur te maken had. Dit hebben wij tot de dag van vandaag altijd in gedachten gehouden”, aldus Manel Gracia.

Naast een andere taal onderscheidt Catalonië zich ook van Spanje als het gaat om de cultuur. Zo heeft Catalonië eigen feestdagen, zoals Diada Nacional de Catalunya en Sant Jordi. Daarnaast is Catalonië de enige regio in Spanje waar er sprake is van een Tweede Kerstdag. Maarten Rinsema weet als journalist veel te vertellen als het gaat om de Catalaanse cultuur. Ook is hij één van de oprichters van YourCatalanContact. Hij schrijft daarop wekelijks artikels over onder andere de Catalaanse taal en cultuur. Daarnaast woont hij al ongeveer 18 jaar in Spanje. Maarten Rinsema heeft veel gesprekken gevoerd met voorstanders en weet over het algemeen veel van de onafhankelijkheidsstrijd af. “Van de buitenkant lijkt Spanje een eenheidsstaat, maar als je dichterbij komt, kom je er al snel achter dat Spanje een lappendeken is van verschillende talen en culturen.”

Het verschil tussen de culturen van Catalonië en Spanje is vooral waarneembaar op het plein Plaça Sant Jaume in Barcelona. Dit is het plein waar het Spaanse gemeentehuis Ajuntament en Catalaanse gemeentehuis Palau de la Generalitat recht tegenover elkaar staan. Op 21 april in 2024 is van een afstand duidelijk te zien dat het plein twee verschillende sferen uitstraalt. Per gemeentehuis dragen de beveiligers bijvoorbeeld een ander uniform. Ook valt het Anjuntament gelijk op aan zijn gotische stijl. Het Palau de la Generalitat is daarentegen meer uitbundig in decoraties. Een enorme poster met een groene draak en een roos erop, verscheidene rozen op de ramen van het gebouw en mensen die flyers uit lijken te delen voor het Catalaanse gemeentehuis. Dit komt door de feestdag Sant Jordi die over twee dagen uitbundig zal worden gevierd.

Sant Jordi

Deze feestdag valt op 23 april en is te vergelijken met de Valentijnsdag uit Nederland. Alleen pakken de Catalanen dit toch wel wat serieuzer aan. Er zit namelijk een verhaal achter deze bijzonder dag. Er gaat een legende dat lang, lang geleden het dorpje Montblanc werd geterroriseerd door een draak. Om de draak rustig te houden voerde de bewoners de draak elke dag twee schapen. Totdat de schapen op waren. Er werd besloten dat de kinderen een voor een opgeofferd zouden worden op basis van loting. Tot de dochter van de koning werd uitgeloot. Net toen de dochter op het punt stond om verslonden te worden door de draak, kwam daar de ridder Sint-Joris die de prinses bevrijdde en de draak wist te vermoorden met enkel een speer. Het gerucht gaat dat uit het bloed van de draak een rozenstruik groeide. In 2024 staat op deze feestdag nog steeds de roos centraal. Volgens de traditie geven mannen een roos aan een vrouw die ze lief hebben en andersom geven de vrouwen een boek aan een man. Tegenwoordig maakt het niet uit aan welk geslacht een roos of boek wordt gegeven.

Talloze marktkraampjes vullen de pleinen van Barcelona die normaal worden bezet door vele fietsers en voetgangers. Op onder andere het plein Plaça Sant Jaume staan meerdere kraampjes die rozen verkopen. Achter één van deze kraampjes stonden een aantal studenten die geld inzamelden voor een goed doel. Zij vertelden dat Sant Jordi draait om het verhaal van Sant Jordi en de liefde. “Deze feestdag heeft absoluut niks te maken met de onafhankelijkheidsstrijd tussen Catalonië en Spanje.” Op het plein van Plaça Sant Jaume lijkt dat inderdaad het geval te zijn, aangezien meerdere mensen dit lijken te bevestigen.

Maar een paar honderd meter verder bevindt zich een ander plein, genaamd Plaça Comercial. De pleinen staan met elkaar in verbinding door enkele straten die overigens ook zijn voorzien van marktkraampjes en decoraties. Het eerste wat uitblinkt zijn de Catalaanse vlaggen met de blauwe driehoek en witte ster, oftewel: de vlag die bekend staat voor de onafhankelijkheidsstrijd. Op het plein staan enkele kraampjes die flyers uitdelen en Catalaanse boeken verkopen. In tegenstelling tot de rest van de stad, lijken deze mensen het niet naar zijn zin te hebben door hun gesloten houding. Het lijkt alsof ze jarenlang iets hebben verzwegen wat ze nu voor eens en altijd willen beëindigen door hun verhalen en inzichten te delen aan de buitenwereld. Bij een bezoekje aan een kraampje staat er een opvallende man met een zonnebril op en een typisch rietenhoedje die te verkrijgen is bij de eerste beste souvenirwinkel. Hij roept al gelijk zijn vrouw erbij die wél een woordje Engels kan. Het eerste wat ze antwoordt bij de vraag: “Waarom zijn jullie voor de onafhankelijkheid?” is “Geld, we betalen te veel belasting aan de rest van Spanje.”

Economische motieven

Het zal vast niet als een verrassing komen, maar geld speelt dus ook een belangrijke rol voor veel Catalanen als het gaat om de onafhankelijkheid. In Spanje zijn er drie regio’s die de motoren vormen van de economie: het Baskenland, Madrid en Catalonië. Volgens Flanders Investment and Trade vormden in 2017 Madrid en Barcelona samen 33% van het BBP. Dit komt overeen met de 33% van Londen. Catalonië is dus ontzettend belangrijk voor de economie in Spanje. Dat komt vooral door het vele toerisme en de goed draaiende export in Barcelona. “In Catalonië betalen mensen aanzienlijk meer belasting dan er wordt geïnvesteerd in Catalonië. Bij veel mensen leeft het gevoel van: we mogen wel belasting afdragen, maar vervolgens mogen we niet zijn wie we zijn”, legt Maarten Rinsema uit. Dus vanuit dit eenzijdige standpunt lijkt het goed voor Catalonië om onafhankelijk te worden. Maar er lijkt een addertje onder het gras te zitten. Catalonië moet namelijk nog steeds hun deel van de staatsschuld afbetalen. Door een mogelijke onafhankelijkheid bestaat de kans dat Catalonië directe toegang verliest tot Spanje en de rest van Europa. “Ik kan mij niet voorstellen dat Catalonië geen deel wil uitmaken van de Europese Unie. Zonder de Europese Unie gaat het heel moeilijk worden. Catalonië zal dan geen vangnet meer hebben en economische problemen zelf zien op te lossen”, verklaart Annette Freyberg-Inan, hoogleraar theorie van de internationale betrekkingen aan de universiteit van Amsterdam.

Multiculturele samenleving

Nu twee belangrijke motieven zijn verklaard, kunnen we wel zeggen dat de instandhouding van de Catalaanse taal en cultuur een prioriteit is onder de voorstanders. Sebastian Ciontescu is een journalist en gids die toeristen meeneemt door de smalle straatjes van Barcelona. Hij vertelt dat iedereen die zijn tours volgt super geïnteresseerd zijn in de architectuur, geschiedenis en culturen. Ook leidt hij niet alleen vakantiegangers rond, maar ook inwoners die simpelweg benieuwd zijn naar de geheimen die de stad schuilhoudt. “Er zullen vast wat uitzonderingen zijn maar in mijn belevenis tolereren de inwoners van Barcelona elkaars culturen en leven ze in harmonie samen.”

Birgit Lucassen is zelf een inwoner van Catalonië, maar van Nederlandse afkomst. Zij is jaren geleden naar Catalonië verhuisd. “Ik geloof dat je je afkomst altijd met je meedraagt. Ieder land heeft zijn eigen gewoontes, manieren en omgang met anderen. Die zijn hier anders dan in Nederland”, vertelt Birgit Lucassen. Daarop vult ze aan dat Catalanen over het algemeen openhartiger zijn ingesteld dan de meeste Nederlanders. “Catalanen accepteren culturen uit andere landen en zijn er geïnteresseerd in.” Toch merkt Birgit Lucassen dat haar eigen cultuur uit Nederland gedurende de jaren zijn vervaagd. “Mijn man en kinderen zijn Catalaans, dus de Catalaanse cultuur is wel overheersend in dit huishouden.” Verder geeft ze aan dat migratie onderhand een gewoonte is geworden. “Op dit moment hoor ik in mijn omgeving dat we immigratie nodig hebben om als bevolking te groeien, zodat er werkzaamheden worden verricht die de Catalanen zelf niet willen uitvoeren, zoals hulpverlening en zorg voor de ouderen.”

Er zitten echter wel verschillen tussen Barcelona en de rest van Catalonië. Barcelona is een wereldstad waar een grote hoeveelheid mensen van verschillende afkomst wonen. De stad kent zo’n 60 verschillende culturen die her en der zijn verspreid over de Catalaanse hoofdstad. “Ik merk wel dat daar de traditionele culturen, zoals het Catalaans langzamerhand vervaagd en de talloze talen zich vermengen. In de rest van Catalonië, zeker in de kleinere plaatsen, is de Catalaanse taal en cultuur zeer belangrijk. Ook is er een duidelijke aanwezigheid van lokale tradities en feesten.” Hoewel de Catalaanse taal en cultuur langzaam vervaagd in Barcelona, leken de inwoners van Barcelona wel gezamenlijk te protesteren door de straten te bezetten in 2017. Dit gebeurde allemaal door één voorval: het referendum.

De totstandkoming en gevolgen van het referendum

Hiervoor spoelen we opnieuw terug in de tijd. Op 1 oktober in 2017 gebeurde er namelijk iets bijzonders wat de Catalanen herinneren als de dag van gisteren. Dit is namelijk de dag waar de overheid van Catalonië een referendum opstelde over het uitroepen van een Catalaanse Republiek, oftewel: een onafhankelijkheid van Spanje. Door het opgestelde referendum konden de voorstanders van de onafhankelijkheid, ook wel independistas genoemd, de onafhankelijkheid al bijna ruiken. Het referendum zou namelijk bindend zijn. Dat betekent dat de uitkomst hoe dan ook wordt bepaald door de meerderheid van de stemmen. Echter, het verloop van het referendum was verre van positief. Iedere regio in Spanje heeft een eigen regering, dus ook een eigen parlement. Het Catalaanse Parlement besloot het referendum door te laten gaan. Geheel tegen de Spaanse grondwet in. In de grondwet staat dat een Spaanse regio zich niet onafhankelijk mag verklaren zonder toestemming van de Spaanse overheid. Dit had als gevolg dat de Spaanse regering in Madrid het referendum sterk afraadde en dat het referendum waarschijnlijk als ongeldig werd verklaard.

Dit weerhield 2,2 miljoen Catalanen niet om toch te stemmen. En dit ging niet zonder slag of stoot. De Spaanse overheid in Madrid zag de bui al hangen en besloot politie in te zetten om hard op te treden tegen de Catalanen die toch naar de stembus gingen. Hiervoor besloot de politie stembussen in te nemen, scholen in te vallen en zelfs rubberkogels af te vuren. Wereldwijd gingen er beelden rond van het heftige politiegeweld. Op één van de video’s is te zien hoe de politie er alles aan doet om een grote groep mensen uit een gebouw te werken. Zo valt er te zien dat een vrouw aan haar haren mee naar buiten wordt getrokken en dat een agent lijkt in te trappen op kiezers. Het harde optreden van de Spaanse politie had woedende Catalanen als gevolg. Dit zorgde vervolgens voor nog meer protestmarsen. Manel Gracia is een voorbeeld van zo’n woedende Catalaan. Hij nam na 2017 deel uit van vele protesten. Soms aan mildere protesten, maar ook aan gewelddadige protesten. Zo bezette hij in 2019 met vele anderen het vliegveld van Barcelona om alles op dat vliegveld te verhinderen. Sommige vluchten waren geannuleerd. Birgit Lucassen heeft daarentegen over het algemeen een neutrale blik op de onafhankelijkheidskwestie, maar toch deed zij mee in één van de protestmarsen. “Ik sta er eigenlijk volledig buiten, maar ik was het gewoon niet eens met het optreden van de Spaanse overheid en de politie.”

Van buitenaf lijkt Catalonië misschien een disfunctionele samenleving door het spinnenweb van verscheidene talen en culturen, maar in de meeste gevallen lijken de groepen elkaar te tolereren en zien zij elkaar niet als concurrentie. “Wanneer er mensen uit andere landen komen die niet erg bekend zijn met de Catalaanse taal en we merken dat zij geïnteresseerd zijn in de taal, dan waarderen we dat juist. Zo blijft de Catalaanse taal ook bestaan”, aldus Manel Gracia. Hij denkt dat zijn onafhankelijkheidsdroom voorlopig niet zal uitkomen, maar hij beweert wel vastberaden te zijn. “Wij Catalanen doen er alles aan om de onafhankelijkheid ooit te behalen.”