“Dat mensen kunnen leren lezen is eigenlijk een klein wonder te noemen” Wereld Boeken Dag, jaarlijks gevierd op 23 april, is een initiatief van UNESCO dat wereldwijd het belang van lezen onder de aandacht wil brengen. 23 april is niet zomaar gekozen. Deze datum is een eerbetoon aan de sterfdag van beroemde schrijvers zoals William Shakespeare. De manieren waarop Wereld Boeken Dag gevierd wordt zijn per land verschillend en hangen nauw samen met lokale tradities en culturen. Echter wordt er bij deze dag nog niet echt ingegaan op de toegankelijkheid van lezen en dyslexie.

Eerst kijken we kort hoe verschillende Europese landen Wereld Boeken Dag vieren. In Spanje valt Wereld Boeken Dag bijvoorbeeld samen met de zogenaamde Sint-Jorisdag (La Diada de Sant Jordi) in Catalonië, waar boeken en rozen worden uitgewisseld onder de bevolking. In het Verenigd Koninkrijk krijgen kinderen boekenvouchers en verkleden ze zich als hun favoriete personages uit boeken​, zoals Harry Potter​. In India worden er verschillende evenementen die lezen moeten aanmoedigen georganiseerd zoals poëziewedstrijden, verhalenwedstrijden en diverse workshops​. Frankrijk viert met literaire evenementen en door boeken te promoten, terwijl Mexico zich dan weer richt op schrijversbijeenkomsten. Het doel is wereldwijd wel hetzelfde bij alle landen: ze streven ernaar om leesplezier te bevorderen en de culturele waarde van boeken te vieren.

Ons brein en dyslexie

Dat lezen belangrijk is, weet eigenlijk iedereen wel. Het vergroot je creativiteit en je woordenschat, en het zorgt ervoor dat je je goed kunt concentreren. Er zijn echter wel mensen die moeite hebben met lezen omdat ze dyslexie hebben. Maar wat is dyslexie nou eigenlijk? Milene Bonte is neurowetenschapper aan de universiteit van Maastricht en doet onderzoek naar dyslexie en leesvaardigheid. “Dyslexie betekent letterlijk ‘beperkt lezen’. Dat merk je als iemand met dyslexie voorleest. Dit gaat langzaam, en letter voor letter.”  Na een dyslexie behandeling gaat het lezen meestal beter, maar het blijft beperkend. Bonte geeft aan dat dit al helemaal lastig is als je wil studeren of werken. Dyslexie kan er namelijk voor zorgen dat je meer moeite hebt om mee te komen op school. Het is ook heel interessant om te kijken hoe dyslexie ontstaat. Daarvoor moeten we naar het brein kijken. Bonte legt uit: “Ons brein is goed afgestemd op het leren van taal, maar niet op het leren van lezen. Want geschreven taal bestaat pas sinds 5000 jaar geleden. Dit lijkt lang, maar dit is het in feite niet als je kijkt naar evolutiebegrippen.” Op hersenscans kun je niet direct zien of iemand dyslectisch is. Er bestaat niet zoiets als het dyslectische brein, aldus Bonte. Dyslexie zit wel in de genen. “Er zijn genen gevonden die verband houden met het ontstaan van dyslexie. Als een familielid dyslexie heeft is de kans 40-50 procent dat jij het ook hebt.” Erfelijkheid speelt dus een rol. Er zijn echter ook zogenaamde ‘beschermingsfactoren’ die ervoor zorgen dat dyslexie niet tot uiting komt, vertelt Bonte. Zulke factoren kunnen zijn: het vaak voorgelezen worden als kind waardoor je een goede woordenschat opbouwt, maar ook het niet opgeven als je fouten maakt in de taal.

Meekomen in onderwijs lastig

Dat mensen kunnen lezen is op zich eigenlijk al een klein wonder te noemen, aldus Bonte. Dit komt omdat lezen eigenlijk iets heel onnatuurlijks is. We zijn er niet mee geboren en leren het onszelf aan, waardoor we ons brein als het ware herorganiseren om te kunnen leren lezen. Wanneer we vervolgens naar taal kijken, valt op dat Engels een lastige taal is voor mensen met dyslexie, vertelt Bonte. “Dit komt omdat dezelfde klanken vaak op andere manieren geschreven worden. Zo kunnen woorden als ‘eight’ en ‘late’ lastig zijn voor mensen met dyslexie. Italiaans is juist makkelijker, omdat de klank op dezelfde wijze tot uiting komt in schrijven.” 

Dat meekomen op school voor studenten lastig is door de dyslexie, merkt ook Paulien van der Helm. Zij is dyslexiespecialist van Hogeschool Windesheim in Zwolle en komt studenten tegen die moeite hebben met lezen en studeren door dyslexie: “Studenten lezen vaak heel langzaam waardoor ze niet door al het leeswerk heenkomen. Wat ook voorkomt is onnauwkeurig lezen en daardoor de mist ingaan tijdens meerkeuzetoetsen, niet tegelijkertijd kunnen luisteren én aantekeningen maken tijdens colleges, in verslagen van de hak op de tak springen, dat wat in je hoofd zit niet op papier kunnen krijgen of een spellingtoets niet kunnen halen.” Hogeschool Windesheim in Zwolle kijkt aan de hand van een intakegesprek wat studenten met dyslexie nodig hebben: “We starten de begeleiding met een uitgebreid intakegesprek, zodat we in kaart kunnen brengen wat precies nodig is voor de student. Het gebruik van hulpmiddelen kan heel zinvol zijn, maar het hang af van de problematiek welk hulpmiddel ingezet kan worden en ook hóe je dit hulpmiddel gaat gebruiken.” Voorbeelden van hulpmiddelen zijn het gebruik maken van voorleessoftware, spraakherkenning, digitaal mindmapping en ChatGPT. Toetsing kan ook aangepast worden, vertelt van der Helm. “Als toetsing op een andere manier nodig is, kan de dyslexiespecialist hierover advies uitbrengen aan de examencommissie van de betreffende opleiding. Je kunt dan denken aan een mondelinge toets in plaats van een schriftelijke, open vragen in plaats van meerkeuzevragen of een toets opdelen in meerdere onderdelen die op verschillende tijdstippen getoetst worden.” De examencommissie neemt uiteindelijk het besluit of een aanpassing wordt toegestaan of niet. Veel studenten met dyslexie maken gebruik van extra tijd en inzet van voorleessoftware tijdens toetsen.

Cijfers internationale positie leesvaardigheid

Wanneer we kijken naar de leesvaardigheid in Nederland, is dit de afgelopen jaren aanzienlijk verslechterd. Volgens de laatste cijfers van het Programme for International Student Assessment (PISA) heeft een derde van de Nederlandse 15-jarigen onvoldoende leesvaardigheden. Dit is een sterke daling vergeleken met 2018, toen een kwart van deze leeftijdsgroep zelfs als laaggeletterd werd beschouwd​. Deze verslechtering plaatst Nederland onder het Europese gemiddelde wat betreft begrijpend lezen​. De dalende leesvaardigheid wordt beïnvloed door verschillende factoren, waaronder het opleidingsniveau van de ouders een belangrijke rol speelt, omdat kinderen van lager opgeleide ouders beginnen vaak met een taalachterstand aan de basisschool beginnen. Bovendien heeft de toenemende prestatiedruk en het lerarentekort op scholen bijgedragen aan de verslechtering van de leesvaardigheid, meldt het Nederlands Jeugdinstituut.

In vergelijking met andere Europese landen is de positie van Nederland zelfs zorgwekkend te noemen. Dat komt omdat Nederland veel slechter presteert dan het Europese gemiddelde en een sterkere dalende trend laat zien dan veel van zijn Europese buurlanden.​ Voor verbetering is er dringende aandacht nodig voor de kwaliteit van het onderwijs en de ondersteuning van ouders in de taalontwikkeling van hun kinderen​.

Luisterboeken en onderzoek

Wanneer er gekeken wordt naar de toekomst rondom leesmogelijkheden bij dyslexie, zijn er wel alternatieven mogelijk om lezen toegankelijk te maken. Via organisaties zoals ‘Passend lezen’, ‘Online bibliotheek’ of ‘Storytel’ zijn heel veel boeken te beluisteren. Ook tijdschriften en kranten. Maar studenten met dyslexie houden meestal niet van lezen. Logisch, vindt van der Helm. “Iets wat veel energie kost en erg moeilijk is, is natuurlijk niet leuk om te doen.” Toch vindt van der Helm het wel jammer dat jongeren met dyslexie vaak geen plezier kunnen vinden in lezen: “Veel lezen zorgt voor een grote woordenschat. Wanneer men niet veel leest heeft dat weer consequenties voor leesbegrip.” Luisteren naar boeken is daarom een heel mooi alternatief, besluit van der Helm. Wanneer Bonte naar de toekomst kijkt, wil zij graag dat er meer onderzoek wordt gedaan naar dyslexie en leesontwikkeling, zodat dyslexie in de toekomst eerder kan worden herkend en behandeld. Bonte legt uit waarom dit zo belangrijk is: “De meeste kinderen zijn 8 of 9 jaar wanneer dyslexie gediagnostiseerd wordt. Vaak hebben ze dan al een aantal jaar leesproblemen, waardoor hun zelfvertrouwen in lezen ook sterk gedaald is. Hoe eerder je kunt behandelen, hoe beter. Voor de toekomst hoop ik ook dat we de grote individuele verschillen in leesontwikkeling tussen kinderen zo goed kunnen gaan begrijpen dat we leesproblemen eerder kunnen voorspellen. Dan kunnen kinderen betere, op maat gemaakte, ondersteuning krijgen vanaf de start van het leren lezen.”  

Nederland versus Europa qua hulpmiddelen voor dyslexie

In Nederland krijgen leerlingen met dyslexie dus specifieke ondersteuning zoals extra tijd bij toetsen, gebruik van voorleessoftware en aangepaste lesmethoden, zoals Van der Helm omschrijft. Scholen werken vaak samen met gespecialiseerde instanties voor de juiste diagnose en bijbehorende begeleiding. Het dyslexiebeleid is de verantwoordelijkheid van de school, waarbij sommige kosten vergoed worden vanuit de Jeugdwet. In Europa is de aanpak erg verschillend per land. In het Verenigd Koninkrijk krijgen dyslectische leerlingen bijvoorbeeld recht op aangepast lesmateriaal en examenfaciliteiten. Duitsland biedt gespecialiseerde leerprogramma’s en ondersteuning van speciaal opgeleide therapeuten, terwijl Frankrijk individuele onderwijsplannen en technologische hulpmiddelen inzet. Nederland loopt redelijk gelijk op met deze genoemde Europese landen, maar heeft nog verbeterpunten zoals het vergroten van de toegankelijkheid van hulpmiddelen. Over het algemeen wordt in Europa een breed scala aan ondersteunende maatregelen aangeboden om dyslectische leerlingen te helpen succesvol te leren, wat over het algemeen een positief beeld laat zien.

Tot slot vindt Bonte dat de Wereld Boeken Dag zeker een kans biedt om aandacht te vragen voor alle kinderen die leren lezen, juist in een tijd waarin boeken lezen minder populair lijkt te worden en veel kinderen minder leesplezier hebben. “Mensen en kinderen in Nederland lezen minder vanwege toenemende schermtijd, afleiding die sociale media met zich meebrengt en leesvoorkeuren die veranderen. Onderzoek van onder andere de Stichting Lezen en het Sociaal en Cultureel Planbureau wijzen beide op deze trend.” Door lokale tradities te verbinden met belangrijke waarden als toegankelijkheid kan de Wereld Boeken Dag een mooie boodschap uitdragen over het belang van lezen voor iedereen, ongeacht hun achtergrond of vaardigheden. Terwijl Wereld Boeken Dag vooral ingaat op landelijk verschillende tradities omtrent cultuur en literatuur, is het van groot belang om aandacht te blijven besteden aan dyslexie en de toegankelijkheid van lezen wereldwijd te verbeteren.